Wat is stress en wat is een burnout?

Is stress gezond?

Stel je loopt in de natuur en er komt een sabeltandtijger recht naar je toe gelopen. Hij kijkt je ernstig aan, hij is geïnteresseerd in jou; je staat oog in oog. Dan gaan alle alarmbellen in je af. Dit is een fight of flight reactie. Alle systemen voor actie worden ingezet. Je anticipeert op alles om je leven te redden. Bloeddruk is sky high; je hart bonkt in je keel; glucose levels zijn hyper; je adem is hyper of blokkeert; je spieren zijn trillende kabels; alle vezels zijn gehard om klappen op te vangen; je bent super alert; boos, bang en alle emoties door elkaar; je pupillen zijn als schoteltjes; al je bloed is geprogrammeerd om fysiek geweld te leveren, rennen of vechten.

Natuurlijk is er nu even geen aandacht en voor spijsverteren, pijntjes, een instabiele enkel, een versleten rugwervel of zoiets. Deze signalen worden allemaal onderdrukt. En die kras van zijn nagel op je wang voel je ook niet.
Je kunt harder rennen dan ooit en bent ook sterker dan je ooit was. Je geeft hem een tik en rent weg.

We leven niet meer in de Jungle.
Of toch… in de moderne jungle.

Moderne jungle

Stel je loopt door de stad. Plotseling om de bocht komt een auto aan, iets te laat van huis gegaan, chauffeur krijgt net een appie. Is gehaast en niet geïnteresseerd in jou. Hij/zij ziet je even niet. Het zelfde systeem gaat in werking.

Het systeem is van vroeg in de evolutie, maar nog steeds waardevol als het gaat om noodsituaties. Ondanks dat, wij als mensen, intellectueel verder ontwikkeld zijn en zo oude systemen kunnen doseren, neemt dit oude survival systeem in nood toch alles over. Andere zaken gaan op dat moment op ‘hold’. Sabeltandtijgers komen we niet meer tegen, maar we reageren op andere stressoren met dit zelfde oude systeem. Dit kan een situatie op het werk zijn, angsten voor leidinggevende; deadlines die je niet lijkt te behalen; faalangst; werkdruk; een functie, die te zwaar is; klanten die niet betalen; ruzies en conflicten, maar ook herinneringen uit het verleden die weer getriggerd worden enz. Ook andere zorgen, zoals problemen in de thuissituatie of een tegenvallende verhuizing.

Een nuttig systeem om te kunnen overleven, niet alleen in levensbedreigende situaties, maar ook in andere belangrijke situaties. Zoals een examen of om een plotseling vallende antieke dure vaas te redden ( van een transformatie naar 3D puzzel ).
Het kost erg veel energie. Economisch omgaan met energie betekent dat andere zaken, op dat moment niet nodig voor survival, op een laag pitje gezet worden.

In al deze situaties kun je volhouden, doorzetten en verder met je leven, dankzij dit principe.

‘Normale stress’ heeft een stimulerende werking. Het zorgt dat we alert zijn, buiten de comfort zone durven, leren, uitdagingen aan willen gaan en verder kunnen ontwikkelen. Hier groeien we van.

Evenwicht tussen belasting en belastbaarheid.

Het lichaam heeft een systeem om enerzijds in actie te zijn en anderzijds te kunnen herstellen. Het is een systeem, dat het ene moment alles inzet om te kunnen presteren, waarbij afbraak plaatsvindt en het andere moment rust nodig heeft om dit weer te herstellen en om te groeien.

Bij actie wordt, door het onbewuste zenuwstelsel en hormonen, bijvoorbeeld de bloeddruk verhoogd; hartslag gaat omhoog; er worden glucose en vetzuren vrijgemaakt voor de snelle energie; de ademhaling wordt intensiever; de spierspanning neemt toe; we worden meer prikkelbaar/alert; de emotie loopt ook op; de pupillen worden groter; meer bloed naar de spieren (ten koste van organen); je bloed wordt dikker en stolt sneller tegen eventuele verwondingen en alle groei en opbouwsystemen worden stilgezet. Alles ten dienste van een slagvaardige lichaamstoestand.

In rust worden al deze acties omgekeerd en worden alle systemen voor herstel en opbouw in gang gezet. Dit proces moet in evenwicht zijn om goed en gezond te kunnen functioneren.

Het is grofweg de balans tussen actief zijn en herstellen. Dit verhaal is heel zwart-wit omschreven. In werkelijkheid is er veel nuance en fijne regulatie. Een subtiel systeem om gepast te reageren op de wisselende omgeving mogelijk te maken. De ene keer heb je meer stress, de andere keer ben je vrolijk of excited vol verwachting. Het autonome zenuwstelsel en onze hormonen (hormonen en neurotransmitters, zoals adrenaline, cortisol, endorfine, serotonine en dopamine) kunnen dit nauwkeurig regelen.
Tijdens activiteiten van de dagelijkse bezigheden vindt er afbraak plaats. Tijdens de rust wordt alles weer hersteld, zodat er daarna weer activiteiten gedaan kunnen worden.

De balans van actie en rust/herstel.

Wat gebeurt er zoal bij inspanning:

• glucose verbruik
• zuurstof verbruik
• vocht verlies
• voedingsstoffen verbruik
• ophoping afvalstoffen
• ophoping CO2
• verzuring
• overbelasting weefsels
• schade weefsels (bv spierpijn)
• remming: groei, celdeling, spijvertering e.d.

Wat kun je doen om het evenwicht te herstellen?

 

Wat gebeurt er zoal bij herstel / ontspanning:

• celdeling
• groei
• schade herstel
• wondgenezing
• aanvullen vloeistoffen
• afvalstoffen afvoeren
• CO2 afvoeren
• voedingstoffen opnemen / spijsvertering
• aanvullen glucose voorraad lever en spieren
• gifstoffen en infecties grondig opruimen
• elektrisch systeem ‘resetten’

Na trauma, medische ingrijpen of ernstige ziekte en een periode van minder bewegen, is er dus verval van belastbaarheid (kracht, stabiliteit, mobiliteit en uithoudingsvermogen). De weg terug kan lang zijn en begint met kleine stappen met pijn, moeheid en terugvallen. Toch is het, na herstel van deze gebeurtenissen, mogelijk weer meer belastbaarheid op te bouwen.
Ook na langdurige heftige stress, en zeker bij een burn-out, is de belastbaarheid afgenomen. Het herstel gaat dan vaak langzaam, omdat het lichaam geen energie heeft om het herstel vlot te laten verlopen.

Onbewuste systemen

Allerlei lichaamsprocessen worden aangestuurd door onbewuste systemen in de hersenen. Informatie, die opgeslagen is in de hersenen, kunnen constructieve, maar ook destructieve invloed hebben op lichaamsprocessen. Zoals het functioneren van ingewanden, hart en bloedvaten, lichaamstemperatuur, hormonen, cel processen enz. Hiervan zijn we ons dus niet bewust. Het onbewuste systeem wordt ook beïnvloed door ons bewuste denken. Onze gedachten kunnen dus (indirect) invloed uitoefenen op onze lichaamsprocessen c.q. gezondheid.

Stress en hersenen

Gebieden in het voorste gedeelte van de hersenen (in het voorhoofd) hebben een regulerende functie. Hiermee kunnen we plannen, realistisch denken, emoties en gedrag reguleren, overwogen beslissingen nemen, nieuwe informatie verwerken en flexibel denken.
Deze gebieden hebben een regulerende en remmende werking op andere delen van de hersenen.
Het blijkt, dat in geval van overmatige negatieve stress, het contact met dit voorste deel van de hersenen verminderd. De hersenen gaan over in een ‘survival stand’. Als iemand langdurig stress ervaart kan dit een effect hebben op het functioneren. Men kan dat merken doordat de bovenstaande functies minder goed werken, dan voorheen. Het is bv. moeilijker om goed na te denken, sociaal contact loopt anders, vaak zie je meer negatieve zaken en vooral veel piekeren. Mogelijk geeft de omgeving ook bepaalde veranderingen aan.

Langdurige stress

Door de continue alertheid bij langdurige stress is de spierspanning langdurig hoog, de spieren zijn continu klaar voor actie. De bloedsuikerspiegel is hoog om snel energie te leveren aan de spieren. Afvalstoffen hopen op en voorraden raken op. Zwaar fysiek trainen in deze situatie kan averechts werken. Men breekt meer af dan men kan opbouwen.
Niet-zwaar lichamelijk bewegen, zoals wandelen en fietsen, is wel goed, want dat brengt de doorbloeding op gang. Belastbaarheid wordt daardoor geleidelijk weer opgebouwd. Bovendien stimuleert het ook de doorbloeding in de hersenen.

Balans:

Actie - Stress - Ontplooiing <=> Rust - Herstel - Groei

Wanneer er langdurig ( langer dan een half jaar) een disbalans aanwezig blijft in deze situatie, die uitslaat naar actie/stress en daar tegenover geen ruimte of tijd is voor herstel en groei, ontstaat er een risico. Andere factoren zijn hier mede van invloed, zoals aanleg, ziektes, gebeurtenissen, leefgewoonten en voeding.

De stress is geen objectief gegeven, maar afhankelijk van iemands eigen beleving.
Hoe ervaar je de zaken als je de controle kwijtraakt, zoals

• onzekerheid
• tijdsdruk
• tegenvallers
• verliezen
• dingen niet bereiken
• teleurstellingen
• ruzie en conflicten
• beledigingen
• verwijten
• fouten maken of op fouten gewezen worden

Het is iemand's eigen beleving, maar zijn of haar beleving kan wel beïnvloed worden door bv. de werksfeer en verwachtingen naar iemand.
Kortom blijft die balans aktie, stress, drukte enz. maanden lang scheef gaan; blijft die dreigende tijger op-poppen? Blijft hij je achtervolgen?

Uiteindelijk zie je het niet meer zitten.

Het lichaam heeft een sterk zelf herstellend vermogen. We kunnen best langdurige overbelast worden. Afhankelijk van belasting en belastbaarheid, maanden lang, en dan goed herstellen of er zelfs sterker uitkomen. Maar het moet uiteindelijk wél de káns krijgen !
Oplossingsgericht met rust voor herstel.

In de moderne maatschappij is het steeds moeilijker om -vooral in je hoofd- de deur even dicht te doen. Waardoor nauwelijks tot geen herstel plaatsvindt en de balans langdurig naar één zijde uitslaat. Het is altijd een combinatie van factoren, situaties, omstandigheden en hersenspinsels, die langdurig het herstel beletten. (De deur gaat niet dicht, het blijft binnenstromen, maanden, jaren).

Wat gebeurt er bij zeer langdurige stress / chronische stress?

• Het lichaam staat langdurig klaar voor de actie vechten of vluchten.
• Daar is het systeem niet op gemaakt, en het raakt uit balans.
• Er is continue een hoog energie verbruik en er ontwikkelt een nieuw evenwicht.
• De overleefstand wordt nu het nieuwe normaal.
• Er ontstaan structurele veranderingen.

 

 

Wat gebeurt er fysiologisch bij chronische stress? Dat is een complexe samenhang, hieronder een aantal voorbeelden:

 Non-stop Alert

Je blijft in deze staat hangen, Dag en nacht, maand in maand uit of langer blijf je continue in deze mood. Dat kán niet goed zijn! Je wordt prikkelbaar en ziet er steeds vermoeider uit.
Vaak kunnen mensen niet inslapen of doorslapen, ondanks dat iemand zich moe en uitgeput voelt.

Zenuwen op ‘hoogspanning’

Zenuwen gaan meer en sneller ‘vuren’, met als gevolg pijn, prikkelbaar, gevoelig en soms trillen.
Er kunnen structurele veranderingen ontstaan door de nieuwe normaal situatie. De fijne motoriek wordt minder; men wordt vaak onhandiger. Iemand komt emotioneler en prikkelbaarder over.

Spierspanning

Spieren staan langdurig startklaar in aangespannen houding. Met als gevolg stijve nek/schouder en rugspieren. Klachten arm-nek-schouder (KANS, vroegere term: RSI). Er ontstaat een slechtere spierconditie; kracht en mobiliteit worden minder. Bovendien lukt het steeds slechter om de spanning los te laten, mogelijk ontstaan er structurele veranderingen.

Hart

Een langdurige hogere frequentie en het harder pompen wordt normaal.

Brandstof, glucose

Een langdurig hoog glucose gehalte kan schade aan organen geven. Of er ontstaat gewenning, waardoor organen minder gevoelig worden voor glucose. Gewenning kan onstaan, doordat het aanbod langdurig te groot is. De opname in cellen wordt geremd, vanwege de andere belangen (klaar voor vecht-vlucht ). Bovendien krijgt men vaak meer trek in suiker/zetmeel. Dit in combinatie met ‘geen tijd’ werkt een snelle hap, ipv gezond eten, in de hand.

 Bloeddruk

Langdurig hoge bloeddruk is een verhoogd risico op schade van bloedvaten.

Hyperventilatie

Extra zuurstof inslaan voor de komende fysieke actie (rennen of vechten voor je leven).
De fysieke actie blijft vaak uit (auto, kantoor situatie). Dit veroorzaakt ontregeling. Het kan je een onrustig gevoel geven.

Zuurgraad (pH)

De juiste pH is belangrijk voor allerlei processen in het lichaam. Ons oude systeem stelt zich bij stress in op een verwachte fysieke actie. Een grote fysieke actie kan een grote verzuring veroorzaken. Om dit te kunnen opvangen is het verstandig het lichaam al wat alkalisch (basisch) in te stellen. Ook hyperventilatie veroorzaakt ditzelfde effect. Handig bij een korte felle actie. Een langdurige ontregeling van de zuurgraad veroorzaakt een vergroting van het risico op vage klachten, kramp, trillen, schade en ziektes.

Bloedverdeling

De bloedvoorziening wordt verdeeld ten gunste van spieren, hart en longen ten behoeve van de snelle actie. Andere organen en systemen krijgen bij chronische stress langdurig relatief weinig bloed. Dit kan invloed hebben op organen, huid en de spijsvertering. In combinatie met het verminderd herstellen, maakt het de organen op den duur meer kwetsbaar. Ook de hersenen staan in de overleefstand c.q. waakstand, want die’ tijger’ kan elk moment toeslaan.

Metabolisme

Het omzetten van energie.
Langdurig hoge toeren draaien is niet goed voor de ‘motor’.
Er is ook onderhoud nodig

Pijn onderdrukking

Pijn is een nuttig signaal om ernstigere schade te voorkomen. Pijn is niet voor niets, niet om je te pesten, maar om te waarschuwen. Pijn ervaren is niet handig in de strijd van overleving. Wegwezen of verdedigen is dan eerst aan de orde. Te langdurig negeren van signalen over schade echter, heeft als risico, dat je de pijn pas gaat bemerken als het te laat is.

Gevaar voor schade en infectie

Het immuunsysteem wordt geactiveerd.
Vooral om schade snel te kunnen herstellen en ter voorkoming van te veel bloedverlies. Bloedstolling wordt hiervoor gestimuleerd. Ook worden acties ingezet om infecties tegen te gaan. Grondig onderhoud/herstel wordt uitgesteld voor later.

Wordt de bloedstolling te langdurig gestimuleerd, dan kan dat een verhoogde trombosekans geven. Gedegen en grondig onderhoud/herstel en opbouw wordt verder uitgesteld, het blijft ‘lapwerk’. Risico op ontregelingen en disfunctioneren van het immuunsysteem.

 Hormonen

Ook het hormoonsysteem staat continue in die survivalstand c.q. waakstand.
Op zich al een complex regelmechanisme.
Het langdurig uit balans zijn van hormonen heeft Invloed op het humeur / stemming met een verhoogd risico op bv. depressieve gevoelens.

Bekende stresshormonen zijn o.a. adrenaline en cortisol.
Adrenaline is een enorme grootverbruiker om snel te denken, snel te handelen en voor snelle explosieve acties.
Cortisol verzorgt vooral de bevoorrading. Hierbij moet je bijvoorbeeld denken aan bloedglucose verhogen, mede door eiwitten om te zetten in glucose, zuurstof beschikbaar hebben door stimulatie van de ademhaling en stoffen op overleefstand zetten, inclusief alles wat daar aan voorbereid moet worden. Bij chronische stress zal m.n. de cortisol waarde hoog blijven.

Slecht herstel

Door chronische stress in het lichaam wordt herstel / groei / opbouw / verversing / onderhoud enz. langdurig onderdrukt.

Hersenen

Bij een acute stresssituatie is een snelle actie nodig, dus snel beslissen is aan de orde.

Overschakelen op freeze-fight-flight. ‘Survival circuit takes over control’. Overleven is het enige wat nu telt. In het kader van efficiëntie: Remming op alle andere circuits, die werken nu alleen maar storend in deze situatie.

Nuttig, maar wanneer de stress chronisch is, wat gebeurt er dan? We noemen een paar functies van twee hersengebieden: de voorhersenen en de hippocampus (‘zeepaardje’)

Voorhersenen (geel):
• Overzicht
• Planning
• Empathie
• Remming ongewenst gedrag
• Helder denken

Hippocampus (blauw):
• Concentratie
• Geheugen (opslaan en terughalen)
• Ruimtelijke oriëntatie

‘Survival circuit takes over control’
Hoe meer stress men ervaart, hoe meer er remming op hogere hersensystemen plaats vindt.
Nadenken wordt onderdrukt, het is moeilijker om helder te denken.
Intellectuele taken van de voorhersenen en de hippocampus worden onderdrukt in een ‘survival-situatie’. Bij leven of dood is het extreem, maar ook bij een langdurige survival situatie, langdurig waakzaam blijven, is dit aan de orde. Dit heeft op den duur consequenties zoals:

• Overzicht wordt kortzichtigheid
• Planning wordt piekeren
• Empathie en remming wordt cynisme, geïrriteerdheid, egocentrischer/ asocialer gedrag
• Men wordt niet gezelliger
• Denken en geheugen: Men maakt fouten, vergeet dingen en krijgt het werk niet af
• Men wordt steeds onrustiger

Iemand probeert hetzelfde te presteren, als wat hij/zij gewend is, maar dat lukt steeds minder goed. Het gevolg is dat men met meer stress hetzelfde werk probeert te doen. Het wordt daardoor nog lastiger en dat neemt nog meer energie, men wordt steeds vermoeider en gaat nog gestrester werken. Dat is een aanslag op het zelfvertrouwen, enz. enz.
Iemand komt in een negatieve spiraal terecht.

Uit onderzoek blijkt bovendien dat langdurig en hoog cortisol gehalte een schadelijk werking heeft op de hippocampus en voorhersenen.
Hoe lang kan iemand het volhouden? Men kan dit maanden lang volhouden, waarna herstel mogelijk is. Afhankelijk van de intensiteit is na een half jaar nog snel en volledig herstel mogelijk. Maar de volhouders, gaan vaak nog veel langer door. Jaren functioneren ze op stresshormonen, onderdrukken de signalen, terwijl het lichamelijk al op is.
De volhouders, de strebers, de verantwoordelijk voelende, de altijd klaar staande types, de altijd berekenbaren, de pleasers, de faalangstigen, perfectionisten, de stille werkers. Vaak in combinatie met andere omstandigheden, zoals belastende privé situaties.
Deze harde werkers lopen vaak meer risico.

Op een gegeven moment is het gewoon gebeurd.
Iemand is uiteindelijk leeggeroofd.
Er is vooral ophoping van afval.
De systemen zijn ontregelt. Langdurig schade kan het gevolg zijn.
De energie is op, de reserves zijn op, de extra reserves zijn op en noodrantsoen is op.
Stresshormonen raken uitgeput / stress-systeem raakt uitgeput.
Op het werk gaat men steeds slechter functioneren.
Men ploetert door, totdat hij/zij uiteindelijk ‘knakt’, en niet meer kan.

Het uit zich bij iedereen anders.
Afhankelijk van genetische factoren, vroegere ervaringen, trauma’s, infecties, gewoonten, ziektes, levensstijl enz. Iedereen heeft een andere zwakke schakel en die breekt het eerst.

Strijden tegen dit gebeuren is dus geen handige oplossing (nog meer stress). Beter is het proberen te onderkennen en accepteren, dat dit nu de situatie is. Het is tijd om rust in het hoofd te brengen,(licht) fysiek bewegen en dingen anders aan te gaan pakken.
Zaak is het tijgertje aan te pakken en dingen in perspectief te zien.
In geval van hoogoplopende stress is het zaak hier bewust mee om te gaan.
Tijdig signaleren kan veel ellende voorkomen.
Aandacht, hulp en begeleiding vanuit de organisatie is hier belangrijk. Maak dingen bespreekbaar. Vraag tijdig om die begeleiding.
Herstel is mogelijk, natuurlijk afhankelijk van duur, ernst en andere factoren